İstikşaf Çalışmaları-2

2.2. Arazi Çalışmaları

Arazi çalışmaları; inşaat ve jeoloji mühendislerince
ön çalışmalar aşamasında belirlenen seçeneklerin yerinde görülmesiyle
başlar. Eğer seçenek baraj ise; baraj yerinin topografik durumu,
geçirimsizlik, yamaçların duraylılığı, baraj yerini oluşturan
birim(ler)in diğer mühendislik özellikleri, alüvyon ve yamaç
molozu kalınlığı gibi açılardan genel olarak incelenir. Uygun
bulunması durumunda, baraj yerini oluşturan birim(ler)in mühendislik
özelliklerine ve çevredeki yapı malzemelerinin durumuna bağlı
olarak, baraj tipi konusunda ön bir değerlendirme yapılır.
Baraj yerinin uygunluğu belirlendikten sonra, santral yeri,
dolusavak ve çevirme tünelinin yeri de genel olarak belirlenir.
Bunların üzerinde yer alacağı birim(ler)in mühendislik özellikleri
irdelenir, problemleri ortaya çıkarılır.

Eğer baraj tünelli düşünülüyorsa ve eldeki
bilgilere göre, tünel güzergahı boyunca belirleyici olabilecek
bir sorundan kuşkulanılıyorsa, bu sorun yerine gidilerek görülür
ve gerekli incelemeler yapılır. Ayrıca, tünelin giriş ve çıkışındaki
birimlerin mühendislik özellikleri, yaklaşım galerileri yerleri
yerinde görülür ve belirlenir. Doğal olarak, bu durumda santral
yeri de baraj yerinden uzakta olacaktır. Santral yeride görülür
ve santralın üzerinde yer alacağı birimin mühendislik özellikleri
belirlenir. Santral yeri için uygun bir yer bulmak mümkün
olmazsa, yer altı santralı alternatifi gözönüne alınır.

Baraj yeri gözlemlerinden sonra, eldeki mevcut
bilgilere göre, göl alanında geçirimlilik ve duraylılık gibi
konularda kuşku duyulan yerler varsa, oralara gidilir ve durum
jeoloji mühendisince incelenir. Bazan bu kuşkular, bu aşamada
giderilmeyebilir ve sorun da barajın yapımını direkt etkileyecek
bir sorun olabilir. Bu durumda, gerekli notlar jeoloji mühendisince
alınır ve bundan sonraki evrede, baraj yerindeki çalışmalara
başlamadan önce, öncelikle buranın araştırılması istenebilir
ve böylece, olumsuzluk durumunda, gereksiz harcamalardan kaçınılmış
olur.
Baraj yeri ve göl alanı konusunda yapılan bu incelemeler sırasında
ya da sonrasında, baraj yapımı için gerekli olan yapı malzemelerinin
ve çeşitlerinin yerleri genel olarak belirlenir.

Bir akarsu havzasında düşünülen seçenekler,
yalnızca baraj ve yalnızca nehir tipi santral konusunda olabileceği
gibi, her iki seçeneği de içerebilir. Eğer istikşaf çalışması
yapılan akarsu havzasında nehir tipi santral seçeneği de düşünülüyorsa,
bu durumda bu yapının unsurları olan çevirme bendi, çökeltim
havuzu, kanal güzergahı, tünel güzergahı, yükleme odası, denge
bacası, düşünülüyorsa biriktirme havuzu, cebri boru güzergahı
ve santral yerinin üzerinde yer alacağı birimlerin mühendislik
özelliklerinin incelenmesi söz konusudur. Burada belirtilen
unsurların tümü, bir nehir tipi santralda bulunmayabilir.
Ancak, çeşitli nehir tipi santrallerde, birinde olmayan unsur
diğerinde görülebilir.

Nehir tipi santral konusundaki arazi çalışmaları;
çevirme bendinin olduğu yeri incelemekle başlar. Uygun bir
su alma yapısının, geniş ve uzun bir çözeltim havuzu yapımına
imkan verecek bir topografyaya sahip olması gerekmektedir.
Kanal güzergahının heyelanlı olmaması, kanal açılabilecek
derecede az eğimli olması, kısa bir kanal boyu ile fazla düşü
elde edilecek şekilde nehrin fazla eğimli yerinde olması gerekir.
Santral yeri, santral binasının sığacağı kadar bir düzlüğe
sahip olması gerekir. Topografya çok dik ise, yer altı santralı
düşünülür. Jeoloji mühendisi, bendin üzerinde yer alacağı
birimin mühendislik özelliklerini, genel olarak değerlendirir
ve su alma yerinde yamaçların duraylı olup olmadığına bakar.
Su alma yerinde inşaat mühendislerinin mühendislik jeolojisi
açısından karşılaşabilecekleri sorunları, genel olarak çözümler.
Çökeltim havuzu ve kanalgüzergahı yerinde görülerek inşaat
mühendisine zeminin sorunları kabaca aktarılır. Eğer tünel
düşünülüyorsa, tünelin giriş ve çıkışı arazide görülür. Buradaki
birimlerin tünelcilik açısından özellikleri genel olarak değerlendirilir
ve yamaçların duraylılığı ile moloz durumunun elverişli olup
olmadığına bakılır. Bu aşamada tünel güzergahı, genellikle
eldeki mevcut bilgilerle değerlendirilir. Ancak bu bilgilerde,
tünel açımını doğrudan etkileyecek önemli sorunlardan kuşkulanılıyorsa,
bu sorunların yerinde görülmesi gereklidir. Biriktirme havuzu,
cebri boru güzergahı ve santral yeri, yerine gidilerek genel
olarak incelenir ve bunların üzerinde yer alacağı birimlerin
mühendislik özellikleri, ilk gözlemlere dayanılarak belirlenir.
Tüm bu gözlemlerden olumlu sonuç alınması durumunda, nehir
tipi santral seçeneği, ilk belirlemeler kapsamında kesinlik
kazanmış olur.

Ön çalışmalar aşamasında arazide görülmesi
belirlenen seçeneklerin, arazi çalışmaları sırasında incelenmesi
ve genel bir izlenim elde edilerek, olumlu bulunanların hem
topografik hem de jeoloji haritasına geçirilmesi ile arazi
çalışmaları tamamlanmış olur. Arazi çalışmalarında belirlenen
baraj ve nehir tiplerine ilaveten arazide tesbit edilen yeni
imkanlarda incelenir.

2.3 Arazi Dönüşü Çalışmalar

Arazi dönüşü, bu aşamaya kadar yapılan çalışmalar
bir rapor şeklinde toplanır. Bu raporda genellikle hidroloji,
jeoloji ve inşaat mühendislik konuları bulunur.

Raporun hidroloji bölümünde; bölgenin iklimi,
akarsu üzerindeki akım gözlem istasyonları, muhtelif kesitlerdeki
su potansiyeli, buharlaşmalar, aylık akımlar, takribi taşkın
debileri, takribi sediment miktarları, mümkünse yağış alanı
haritası bulunur.

Raporun jeoloji mühendisini ilgilendiren
bölümünde, her şeyden önce bir jeoloji haritası bulunmalıdır.
Bu harita, ne kadar büyük ölçekli ise o kadar ayrıntılı bilgi
verir. Jeoloji haritası, akarsu havzasından daha genişce bir
kesimi içerisine almalı ve üzerinde seçenekler gösterilmelidir.
Raporun jeoloji kısmında bölgenin genel jeolojisi, birimlerin
mühendislik özelliklerinin genel tanıtımı, bölgenin yapısal
durumu ve depremliliği ele alınmalıdır. Ayrıca, yapı malzemesi
sağlanabilecek alanlarla malzeme cinsleri de genel olarak
belirtilmelidir. Bunlara ek olarak, baraj yeri ile göl alanının
geçirimlilik ve duraylılık gibi sorunlarının ve nehir tipi
santral seçeneğinin üzerinde yer alacağı birimlerin mühendislik
özelliklerinin, ön çalışmalar aşamasında elde edilen bilgiler
ve arazi gözlemleri ışığında genel bir değerlendirmesi yapılmalıdır.
Bu değerlendirmeler sonucu, ilerdeki çalışma evresi için öneriler
getirilir.

Raporun genel kısmında; doğal coğrafya, havzanın
yeri, sosyal durumu, ulaşım, kısaca ekonomik durum, evvelce
yapılmış çalışmalar, gelişmeyi gerektiren nedenler, varsa
mevcut tesisleri, varsa kısaca sulama imkanları anlatılır.

Raporun inşaat mühendisliğini ilgilendiren
bölümlerinde ise; ön çalışmalar ve arazi çalışmaları sonunda
elde edilen bilgiler ve dokümanlar irdelenerek değerlendirilir
ve olumlu görülen sonuçlar, projeler, problemleride belirtilerek
seçenekler şeklinde anlatılır. Akarsu boykesiti üzerinde,
mümkün olabilecek enerji kademe seçenekleri çizilir ve her
seçeneğin tesbit edilebilen karakteristikleri belirtilerek
kaba bir mukayese de yapılarak rapor sonunda mümkün olursa
master planı yapacak gruba bir öneri seçenek bildirilir. Ayrıca
istikşaf sonrası araştırmaları için önerilerini bildirir.
Raporda, harita durumu müsaitse, her enerji kademesi projesi
için basit bir vaziyet planıda çizer ve bu kademelerin mümkünse
enterkonnekte sisteme bağlantı şekli hakkındaki görüşünü de
bildirir.

Raporda, vaziyet planlarına göre takribi
maliyet ve yıllık gelir ve giderleri, (ekonomik analiz-faydalar,
giderler) verilir.

Raporun sonunda; önerilen projeler (istikşaf
kademesinde) ve problemleri ile yapılması önerilen araştırmalar
bildirilir.

İstikşaf çalışmalarında belirlenen hususlar;
sadece, kısa sürede temin edilebilen ve genellikle yetersiz
olan ön bilgi ve dokümanlara göre yapılan istikşaf seviyesinde
değerlendirmeler olup bir sonuç karar ifade etmezler. Bu çalışmalar
ileri safha çalışmalara bir temel olup, ileride yapılacak
araştırmalara bir başlangıç ve bir basamak teşkil eder ve
bir istikamet verir. Bu bakımdan istikşaf çalışmaları; ileride
master plan, fizibilite, kesin proje ve yapım işleri safhaları
ile meydana gelecek yapıtın, en önemli bir safhasını, temelini
tesbit etmektedir. Bu safha çalışmalara ne kadar önem verilir
ve sıhhatle ve gerçekci yapılırsa, ileri safhada yapacağımız
çalışmalar o nisbette doğru istikamette ve randımanlı olur
ve kısa yoldan olumlu sonuçlara varılır.

Rapor sonunda, istikşaf aşamasında enerji
hesapları için yapılan örnek bir rezervuar işletme çalışması
(Baraj ve nehir tipi HES'ler için ayrı ayrı) ile kurulu güç
optimizasyonu tabloları verilmiştir. Ayrıca örnek bir hacim-alan
grafiği ile maliyet tahmin tablosu'da gösterilmiştir.